Улттăмĕш урок
ПОРЯДКОВЫЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫЕ
Порядковые числительные образуются от полной формы количественных числительных посредством аффикса -мĕш
Примеры:
пĕрре-мĕш
иккĕ-мĕш
виççĕ-мĕш
тăваттă-мĕш
пиллĕк-мĕш
улттă-мĕш
çиччĕ-мĕш
саккăр-мĕш
тăххăр-мĕш
вуннă-мĕш
вун пĕр-мĕш
вун иккĕ-мĕш
вун виççĕ-мĕш
вун саккăр-мĕш
вун тăххăр-мĕш
çирĕм-мĕш
вăтăр-мĕш
аллă-мĕш
утмăл-мĕш
çитмĕл-мĕш
саккăр вӳннă-мĕш
тăхăр вуннă-мĕш
çĕр-мĕш
ик çĕр-мĕш
виç çĕр-мĕш
тăват çĕр-мĕш
пилĕк çĕр-мĕш
Пин те тăхăр çĕр тăхăр вун пĕрремĕш çул — 1991 год.
Текст для чтения
1. Прочитайте текст вслух. Следите за ударением. В выделенных словах объясните ударение.
Пуш уйăхĕн вĕçĕнче
Хĕвел пăхрĕ ăшăтса.
Силпи чăваш ялĕнче
Юр ирĕлчĕ васкаса.
Тусем, сăртсем хуп-хура
Юрĕ кайсă пĕтнĕрен,
Тухăть курăк çăп-çăрă
Хĕвел хытă хĕртнĕрен.
Сйвĕ, хаяр хĕл иртет,
КаЯть йĕрсе, хурланса,
Сивĕ куççульпе йĕрет
Иртнĕ куншăн хуйхăрса.
Путăксемпе, варсемпе
Çĕмĕрĕлсе шыв кĕрлет.
Анчах мĕнле йĕрсен те,
Хĕвел хĕртнĕçем хĕртет.
Хĕл куççулĕ шавласа
Юхсă кайрĕ çырмара.
Ачи-пăчи выляса
Чупса çӳрет урамра.
Месяц март к концу подходит,
Смотрит солнышко нежней.
И в Сильби, селе чувашском,
Начал таять снег дружней.
Почернели косогоры;
Под живительным огнем
На холмах трава густая
Пробивается кругом.
Плача, вдаль зима уходит,
Хоть была люта, грозна.
И холодные льет слезы
О прошедших днях она.
По оврагам, по ложбинам
Вешних вод журчат ручьи.
Но у солнца, как ни плачь ты,
Все знойней, знойней лучи...
Слезы зимние уплыли
В мутной речке подо льдом.
Вдоль по улице ребята
Побежали босиком.
(К. Иванов. Нарспи. Перевод П. Хузангая)
2. Объясните, почему в следующих словах из приведенного выше текста все согласные произносятся звонко.
Силпи, уйăхĕн, ялĕнче, анчах, ачи-пăчи. 3. Вспомните, какие согласные в чувашском относятся к сонорным.
4. Объясните, почему в словах типа атте, пичче, улттă, виççĕ, çиччĕ сог-ласный звук между двумя гласными произносится глухо.
Почему в словах анне, куллен, вăййи, хĕрри согласные в середине слова произносятся без оглушения?
5. какие согласные звуки в чувашском языке во всех положениях произносятся звонко?
6. Назовите числительные от 1 до 10. Назовите названия десятков.
Названия народностей
чăваш «чуваш»
вырăс «русский»
тутар «татарин»
пушкăрт «башкир»
кăлмăк «калмык»
кăркăс «киргиз»
мăкшă «мокша»
ирçе «эрзя»
турккă «турок»
акăлчан «англичанин»
нймĕç «немец»
француз
венгр
поляк,
швед
финн
мари
казах
якут
хакас
грузин
азербайджан
ВЫРАЖЕНИЕ ВОПРОСА
В чувашском языке вопрос выражается либо вопросительными словами, либо вопросительными частицами.
Вопросительные слова обычно ставятся перед сказуемым.
Вопросительные частицы (-и, -ши) примыкают к сказуемому сзади и пишутся через дефис.
— Мускава эсир хăçан каятăр? «Когда вы едете в Москву?»
— Мускава эсйр ырăн каятăр-и? «Вы едете в Москву завтра?»
— Эсир ыран Мускава каятăр-и? «Вы завтра едете в Москву?»
— Эсир миçе çулта? «Сколько вам лет?»
— Эсйр çирĕм çиччĕре-и? «Вам 27 лет?»
— Ку кам кĕнеки? «Чья эта книга?»
— Ку кĕнеке сирĕн-и? «Эта ваша книга?»
УРАМРА
— Каçарăр-ха, Пирогов урамĕ ăçтарах-ши? —Простите, где тут улица Пирогова?
— Кунтан пĕр вйç çĕр метр анаталла анмалла. Юлашки урамĕ вара шăпах сире кирли пулĕ. — Надо идти вниз отсюда метров 300. Последняя будет та, которая нужна вам.
— Урамĕ вăрăм-и? — Улица эта длинная?
— Вăрăмах мар, хăрах енлĕ. Тепĕр енче тимĕр гаражсем лараççĕ. Сирĕ хăш çурчĕ кирлĕ? — Не очень, она односторонняя. На другой стороне располо-жены железные гаражи. А вам какой нужен дом?
— Мана «Рассвет» фабрика кирлĕ. Унта ман аппа ĕçлет. — Мне нужна фабрика «Рассвет». Там работает моя старшая сестра.
— Вăл фабрика кунтан ансан сулахаялла пулать. Çурчĕ çӳллĕ те капмар, аякранах курăнать. Ӑна тупма çăмăл. — Фабрика эта будет слева отсюда. Здание ее крупное и вы-сокое. Издалека его видно Его найти легко.
— Унта çитме ларса каймă пулăть-ши? Е çуранах утмалла? — А можно на чем-либо доехать до нее? Или надо идти пешком?
— Вăл урампа пассажир транспорчĕ çӳремест. Çуранах утма тивет. — По этой улице пассажирский транспорт не ходит Придется добираться пешком.
— Тавах сире. Чăрмантăрнăшăн каçарăр. — Спасибо вам. Извините за беспокойство
— Тархасшăн. Чипер кайăр. — Пожалуйста Счастливо вам.
ВЫРАЖЕНИЕ МНОЖЕСТВЕННОСТИ ПРЕДМЕТОВ
Множественность предметов в чувашском языке выражается с помощью аффикса -сем. Напр.: çын «человек» — çынсем «люди»; ача «ребенок» — ачасем «дети»; кун «день» — кунсем «дни»; ял «деревня» — ялсем «деревни»; шыв «река» — шывсем. «реки»; çăлтăр «звезда» — çăлтăрсем «звезды».
В сочетании с числительными, а также с другими словами, указывающими на можество (нумай, чылай «много», сахал «мало» и др.), существительные употребляются в единственном числе: виçĕ çул «три года», вунă çул «десять лет», çĕр тенкĕ «сто рублей»,. нумай çын «много людей», сахал укçа «малые (небольшие) деньги».
не употребляется множественное число и тогда, когда на число предметов указывает сама ситуация речи. Напр.: çырла (кăмпа, хăяр) тат «собирать ягоды (грибы, огурцы)», алă çу «мыть руки», ура шăнать «мерзнут ноги», хăлха илтмест «уши не слышат», магазинта кĕнеке сутаççĕ «в магазине продают книги».
Кун иртет те, çул иртет, ĕмĕр иртни сисĕнмест «Проходят дни, проходят годы, и незаметно проходит жизнь (человека)».
Çӳл тӳперĕ çăлтăр вылять «На небе мерцают звезды».
Шăнкăр-шăнкăр шыв юхать,
Шыв юхать те чул юлать.
Шухăшлăр-ха, тăвансем,
Емер иртет, кун юлать.
«С журчанием бежит вода, бежит вода, а камни остаются. подумайте-ка, друзья, век человеческий проходит, а жизнь остается».
Пословицы
Ялан ăспа çӳресен, ялти ватă ятламасть «Если будешь вести себя разумно, то тебя не станут порицать старые люди».
Ватта итлĕс пулать, çамрăка вĕрентес пулать «Стариков надо слушаться, молодых надо учить»
- Çĕр сум пуличчен çĕр тус пултăр «Не имей сто рублей, имей сто друзей».
ÇУЛТАЛӐК
Ултă хĕр те ултă ывăл
Пурăнаççĕ ырă-сывă,
Ват Çулталăк ачисем,
Тĕлĕнтермĕш ячĕсем.
Хĕрĕсем кулаççĕ ăшшăн,
Ма хĕпĕртес мăр-ха ашшĕн? —
Пӳрте тăхăннă чечен,
Ӗç тытсан — вăр-вăр, ĕçчен
Пĕрисем акаççĕ тырă,
Теприсен юрри пит ырă.
Янăрать вара вăрман,
Хумханать ун чух çаран.
Ывăлсем асса кайсассăн,
Юрлă тăвăл кассăн-кассăн
Уй-хирте шăлса çӳрет,
Е сив çумăр хӳтерет,
Е шăнтаççĕ шăтăр-шатăр ..
Çйтĕ вăхăт, ан васкатăр.
Кашниĕх — хăйне курă,
Çиллисем хăшин кăра.
Çав асамçăсем вун иккĕн
Ват Çулталăкăн — старикĕн.
Ачасем, халь уйрăмшар
Пуринпе те паллашар.
(А. Тимбай)
Слова и выражения из текста
пурăнаççĕ ырă-сывă — живут подобру-поздорову
ват Çулталăк ячĕсем — дети старика-Годовика
тĕлĕнтермĕш ячĕсем — необычны у них (у месяцев) названия
хĕрĕсем кулаççĕ ăшшăн — дочери ласково улыбаются
ма хĕпĕртес мар-ха ашшĕн? — как не радоваться отцу?
пурте тăхăннă чечен — все нарядно разодеты
ĕç тытсан — вăр-вăр, ĕçчен — в работе проворны, расторопны
пĕрисем акăççĕ тырă — одни сеют клеба
теприсен юрри пит ырă — у других песни чудесны
янăрать вара вăрман — звенит тогда лес
хумханать ун чух çаран — колышется трава на лугах
ывăлсĕм асса кайсассăн — когда расшалятся сыновья
Юрлă тăвăл кассăн-кассăн уй-хирте нăлса çӳрет — снежные вьюги заметают поля
е сив çумăр хӳтерет — или сечет голодный дождь
е шăнтаççĕ шăтăр-шатăр — или намораживают крепко
кашниех хăйне кура — у каждого свой норов
çиллисем хăшйн кăра—-у иных характеры крутые
çав асамçăсем вун иккĕн ват Çулталăкăн-старикĕн — двенадцать кудесников у этого старика-Годовика
уйрăмшăр — по-отдельности
пуринпĕ те паллашăр — познакомимся со всеми
Задания к тексту
1. Какие из 12 месяцев-кудесников автором, по-вашему, отнесены к сыновьям, а какие — к дочерям? По каким признакам?
2. Выпишите из текста все именные формы во множественном числе.
3. Выпишите сочетания имен с числительными. Скажите, в какой форме употреблены числительные: полной или краткой. Назовите полные и краткие формы этих числительных.
4. Запомните следующие синонимы:
хĕпĕрте, савăн, хаваслăн — радоваться
çаран, улăх — луг, луга
уй, хир, уй-хир — поле, поля.
5. Переведите на русский язык.
Ачасем савăнса вăйă выляççĕ. Сентябрĕн пĕрремĕшĕнче Коля хаваланса шкула утрĕ. Улăхра кĕтÿ çÿрет. Уйра комбайн тырă вырать. Пирĕн колхозăн уй-хирĕ анлăн сарăлса выртать.