Вунтăваттăмĕш урок

ВОПРОСЫ ХĂÇАН? ХĂÇАНТАНПА? ХĂÇАНЧЧЕН? ХĂÇАНХИ?

Хăçан? – когда?

Хăçантанпа? – с каких пор, с какого времени?

Хăçанччен? – до каких пор, на какой срок?

– Эсир Шупашкара хăçан килтĕр?

– Ĕнер (виçĕмкун, эрне каялла) килтĕм.

– Чăваш поэчĕ К.В. Иванов хăçан çуралнă?

– К.В. Иванов 1890 çулта çуралнă.

– Ку çурт хăçан лартнă-ши?

– Тахçан, калама пултараймастăп «Не могу сказать – когда».

– Хăçан таврăнатăн?

– Тахçан «неизвестно, когда».

Ку ĕç тахçан пулса иртнĕ «Давно произошло это событие».

Хăçан та пулин эпĕ те чăвашла калаçма вĕренĕп-ха. Хăçан та пулин Çĕпĕрте пулса курнă-и эсир?

Эпĕ кирек хăçан та сире курма хавас «Я всегда рад видеть вас».

– Шупашкарта хăçантанпа пурăнатăр?

– Эпĕ Шупашкарта 1980-мĕш çултанпа пурăнатăп.

Хăçантанпа çумăр çумаре ĕнтĕ «С каких пор (т.е. давно) уже нет дождя».

Тахçантанпа яла каяс тесе пурăнатăп, ниепле те кайса килейместĕп «Давно хочу съездить в деревню, но никак не соберусь».

– Магазин хăçанччен ĕçлет?

– Магазин çиччĕччен ĕçлет «Магазин работает до семи».

– Хăçанччен кĕтмелле-ши пурнăç юсанасса? «До каких же пор можно ожидать улучшения жизни?»

Хăçан?

Возможные ответы: паян «сегодня», ыран «завтра», ĕнер «вчера», виçемкун «позавчера», виç кун каялла «три дня назад», шкула çÿренĕ çулсенче «в школьные годы», отпуск вăхăтĕнче «во время отпуска», хĕвĕл аннă чух «на закате солнца» и т.д.

Хăçантанпа?

Ответы: иртнĕ çултанпа «с прошлого года», хулана килнĕренпе «после переезда в город», çăва тухнăранпа «с наступление лета», хĕле кĕнĕренпе «с наступлением зимы», ĕçрен таврăннăранпа «после возвращения с работы», пĕлтĕртенпе «с прошлого года» и т.д.

Хăçанччен?

Ответы: çумăр чарăниччен «до прекращения дождя», çанталăк уяртиччен «до наступления ясной погоды», тул çутăличчен « до рассвета», шкул пĕтериччен «до окончания школы», çитес эрнеччен «до следующей недели», килес çулччен «до будующего года», санпа паллашиччен «до знакомства с тобой» и т.д.

ПУШАР ЙЫТТИ

Хулара пушар пулнă чухне пÿртре час-часах ачасем юлкалаççĕ. Вĕсене йăтса тухма йывăр, мĕншĕн тесен вĕсем хăранипе пытанаççĕ те шăп пулса лараççĕ, тĕтĕм ăшĕнче вĕсене курма çук. Çавсене хăтарма тесе Лондонра йытăсене вĕрентнĕ. Ку йытăсем пушар сÿнтерекенсемпе пĕрле пурăнаççĕ, пĕр-пĕр çурта вут хыпсан, пушар сÿнтерекенсем çав йытăсене ачасене вутран хăтарма яраççĕ. Лондонра пĕр çакăн пек йытă 12 ача çăлнă, çав йытта Боб тесе чĕннĕ.

Пĕрре çапла пĕр çурта вут хыпса илнĕ. Пушар сÿнтерекенсем çитне çĕрĕ вĕсен умне пĕр хĕрарăм чупса тухнă. Вал йĕре-йĕре пÿртре икĕ çулхи хĕрĕ юлни çинчен каланă. Пушар сÿнтерекенсем çунакан çурта Боба кĕртсĕ янă. Боб пусма тăрăх пÿрте чупса кĕнĕ. Тепĕр пилĕк минутран вăл çав хĕрачана кĕпинчен шăлĕсемпе çыртса йăтса тухнă. Амăшĕ хĕрачи патне чупса пынă та вăл чĕрĕ юлнăшăн савăнса чăтаймасăр йĕрсе янă.

Пушар сÿнтерекенсем Боба ачашланă, ăна ниçта та ĕнсен-ши тесе пăхкаланă. Анчах Боб каллех пÿртелле кĕресшĕн туртăннă. Пÿртре каллех чĕрĕ чун пулĕ тесе пушар сÿнтерексем ăна тепĕр хут кĕртсе янă. Йытă пÿрте чупса кĕнĕ те часах çăварĕпе тем япала çĕклесе тухнă. Халăх вăл мĕн йăтса тухнине тинкеререх пăхнă та кулса янă: йытă çăварĕнче пысăк пукане пулнĕ.

(Л. Толстой)

ÇĂВАТЬ ПĔР ВĔÇĔМ ÇУМĂР

Çăвать пĕр вĕçĕм çумăр, шав çăвать,

Пăтранчăк шыв юхать хаярланса.

Ăçта ан пус эс – пылчăк çăрăлать,

Анаймăн та шыв хĕррине утса.

Уяртиччен, шыв-шур тăрăличчен

Иртет пуль ĕнтĕ вăхăт сахал мар.

Çапах та эпĕ Сурăм шывĕнче

Курасшăн-ха пĕрре хам сăнăма...

(А. Галкин)

Задания к текстам

1. Прочитайте тексты вслух и переведите на русский язык.

2. Найдите в текстах слова и выражения, отвечающие на вопросы хăçан? хăçантанпа? хăçанччен?

3. Переведите на чувашский язык:

Во время отпуска мы с братом жили в деревне. Во время грозы нельзя стоять под высоким деревом. С прошлого года я изучаю чувашский язык. С наступлением зимы брат стал ходить на охоту. До вечера лил дождь. Не вернусь до следующей недели.

Хăçанхи – относящийся к какому времени?

Вопрос хăçанхи относится к словам и выражениям, обозначающим признак по времяни. Например:

паянхи – сегодняшний

ыранхи – завтрашний

хальхи – нынешний

ĕнерхи – вчерашний

ача чухнехи – относящийся к детству

ĕлĕкхи – прежний, относящийся к прошлому

авалхи – древний, старинный, относящийся к древности

уяв умĕнхи – предпраздничный, относящийся к предпраздничному времени

уяв хыççăнхи – послепраздничный

иртнĕ çулхи – прошлогодний

çитес (килес) çулхи – относящийся к будущему году

ПОРЯДОК СЛОВ В ПРЕДЛОЖЕНИИ

I

Краснов ыран Мускава каять «Краснов завтра едет в Москву»

Ыран Краснов Мускава каять «Завтра Краснов едет в Москву»

Мускава ыран Краснов каять «В Москву завтра едет Краснов»

II

Краснов ыран Мускава Беловпа каять «Краснов завтра в Москву едет с Беловым»

Краснов ыран Беловпа Мускава каять «Краснов завтра с Беловым едет в Москву»

Краснов Беловпа Мускава ыран каять «Краснов с Беловым в Москву едет завтра»

Ыран Мускава Беловпа Краснов каять «Завтра в Москву с Беловым едет Краснов»

Словопорядок в чувашском предложении выполняет две основные функции: во-первых, выделяет предмет сообщения; во-вторых – смысловое ядро высказывания.

Слово (или группа слов), обозначающее предмет сообщения, обычно располагается в начале предложения (см. первую группу).

Слово (или группа слов), выражающее смысловое ядро высказывания, располагается непосредственно перед сказуемым (см. вторую группу примеров).

Благодаря этим двум особенностям словопорядок в чувашском предложении внешне кажется свободным. Фактически он всегда определяется смыслом высказывания, т.е. тем, о чём (или о ком) говорящий хочет что-то сказать, и тем, что о нём он хочет сказать.

ПУЛЛĂ КАЙНĂ ЧУХ

Пĕррехинче эпир виçĕн – Петĕр, эпĕ тата Çеруш – вăлтасемпе чĕрессем илтĕмĕр те Кĕçĕн Çавал хĕррине пулă тытма кайрăмăр. Ялтан тухсанах Калкамашши çырмине антăмăр. Çавал хĕррине çак çырма тăрăх тухас терĕмĕр.

Çуллахи хĕвеллĕ, шăрăх кунсенче çырмара çÿреме питĕ аван. Йĕри-тавра темĕн тĕрлĕ чечек ешерет: кăвакки, хĕрли, сарри, кĕренни, чăкăт пек чăлт-шурри. Вăрам курăк фйĕнче унта та кунта куçа курăнми пĕчĕк шăрчăксем чăрăлтатаççĕ. Чечексем çинче пыл хурчĕсем нăрлатса вĕçеççĕ, пыл пухаççĕ, вĕл-вĕл лĕпĕшсем вĕлтĕртетеççĕ. Сывлаш уçă кунта, сулхăн, чуна канлĕ.

Çырма хĕрринчи вĕтĕ-вĕтĕ çеçкеллĕ курăк хушшинче хĕп-хĕрлĕ çырла пиçет. Çырла татса çикелесе эпир кĕпер патне çитсе тухрăмăр. Эпир çитнĕ чухне çак кĕпер патне пĕр тулли лав пырса çитрĕ.

Сасартăк темĕн хыттăн шартлатрĕ. Кĕпер урлă каçакан лав чарăнчĕ. Лашипе юнажар пыракан лавçă унăн-кунăн пăхкаласа илчĕ, вара лавĕ патне чупса пычĕ.

– Атя, но-о! – кăшкăрчĕ вăл лашине, пушшипе хăлаçланса.

Хура ăйăр тем чухлĕ талпăнса туртрĕ, анчах йывăр лава вырăнтан тапратаймарĕ. Лавçа хăй те хыçалтан тĕртме хăтланчĕ – лавĕ çав-çавах хускалмарĕ.

– Атьăр, эпир те кайса пулăшар, – терĕ пирĕн Петĕр çакна курсан.

– Атьăр, – хаваслансах килĕшрĕмĕр эпир Çерушпа.

Ĕнер кăна ирпеле вăйлă çумăр çуса иртрĕ. Çав çумар кĕпер çумĕнчи çул урлă чылай тарăн шырлан туса хăварнă-мĕн. Кайри урапа çав шырлана хирĕнсе кĕсе ларнă та, лаша лава ниепле те туртса кăлараймасть.

– Эпир те пулăшар мар-и? – ыйтре Петĕр.

– Темле çав, пулăшайăр-ши, тавăрчĕ лавçă.

Вара çапах ушкăнпа тĕрмешсе урапана шырлантан кăлартăмăр-кăлартăмăрах.

Слова и выражения из текста

пĕррехинче – однажды

чĕрес – чиряс (небольшое деревянное ведёрко)

çулаххи хĕвеллĕ шăрах кунсенче – в летние жаркие солнечные дни

унта та кунта – там и тут

чăкăт пек шурă – белый-пребелый, белый как чигит

чăкăт – чигит (сыр домашнего изготовления)

пĕчĕк шăрчăксем чăрăлтатаççĕ – стрекочут маленькие кузнечики

пыл хурчĕсем пыл пухаççĕ – пчёлы собирают мёд

вĕл-вĕл лĕпĕшсем вĕлтĕртетеççĕ – порхают лёгкие бабочки

вĕтĕ-вĕтĕ çеçкеллĕ курăк – трава с мелкими листьми

тулли лав – гружённая подвода

лавçă унта-кунта пăхса илчĕ – возница посмотрел туда-сюда

тарăн шырлан – глубокая промоина

тĕрмеш – возиться

Задания к тексту

1. Прочитайте вслух и переведите текст на русский язык.

2. Отметьте в тексте слова и выражения, отвечающие на вопросы хăçан? хăçанхи?

3. Найдите и отметьте в тексте глаголы в форме возможности и невозможности.

4. Запомните названия цветов:

• шурă «белый» – шурăрах «белее» – шап-шурă (чалт-шурă) «белый-пребелый»;
• хура «чёрный» – хурарах «чернее, темнее» – хуп-хура «чёрный-пречёрный»;
• кăвак «синий, голубой, фиолетовый» – кăвакрах «синее» – кăн-кăвак «синий-синий»;
• хĕрлĕ «красный» – хĕрлĕрех «краснее, красноватый» – хĕп-хĕрлĕ «красный-красный»;
• симĕс «зелёный» – симесрех «зеленее» – сип-симес «зелёный-презелёный»;
• кĕрен «розовый» – кĕренрех «розовее» – кĕп-кĕрен «розовый-розовый»;
• сенкер «голубой» – сенкертерех «голубее» – сеп-сенкер «чисто голубой»;
• çутă «светлый» – çутăрах «светлее» – çап-çутă «светлый-пресветлый»;
• тĕксĕм «тёмный» – тĕксемрех «темнее»;
• чакăр «светло-голубой, серый» (чаще о глазах).