Вунпиллĕкмĕш урок
- СТЕПЕНИ СРАВНЕНИЯ ПРИЛАГАТЕЛЬНЫХ
Положительная степень: çамрăк «молодой», çĕнĕ «новый».
Сравнительная степень: çамрăк-рах «помоложе», çĕнĕ-рех «поновее».
Превосходная степень: çап-çамрăк «совсем молодой», çĕп-çĕнĕ «совсем новый».
Сравнительная степень прилагательных образуется путём прибавления к основе аффиксов –рах(-рех) и –тарах(-терех): ăшă-рах «теплее», илемлĕ-рех «красивее», пуян-тарах «богаче», сахал-тарах «поменьше». При этом аффикс –тарах(-терех) примыкает к основам, оканчивающимся на согласный –р (йывăр «тяжёлый» – йывăртарах «тяжелее», чипер «красивый» – чипертерех «красивее»). К основам, оканчивающимся на й, л, н, могут примыкаться оба аффикса: нумай «много» – нумайрах, нумайтарах «больше», сахал «немного, мало» – сахалрах, сахалтарах «меньше», тарăн «глубокий» – тарăнрах, тарăнтарах «глубже». Ко всем остальным основам примыкает аффикс –рах(-рех): сивĕ «холодный» – сивĕрех «холоднее», çирĕп «крепкий» – çирĕпрех «крепче».
Превосходная степень образуется несколькими способами:
1) путём полного и частичного удвоения основы: шурă «белый» – шурă-шурă или шап-шурă «белый-пребелый»;
2) с помощью частиц чи, сĕм, тăр и некоторых других: хитре «красивый» – чи хитре «самый красивый», тĕттĕм «тёмный» – сĕм-тĕттĕм «совершенно тёмный», ухмах «глупый» – сĕм- (или тăр-) ухмах «совершенно глупый»;
3) посредством особых слов сравнительного и усилительного характера: пысăк «большой» – тĕлĕнмелле пысăк «удивительно большой», калама çук пысăк «невыразимо большой», ăравасăр пысăк «чрезвычайно большой»; хаклă «дорогой» – пуринчен хаклă, нимрен хаклă «дороже всего».
- Упражнения
1. Образуйте сравнительную и превосходную степень от следующих прилагательных:
аслă «старшый» |
|
кĕçен «младший» |
|
пысăк «большой» |
|
пĕчĕк «маленький» |
|
шултра «крупный» |
|
вĕтĕ «мелкий» |
|
хаклă «дорогой» |
|
йÿнĕ «дешёвый» |
|
2. Используя приведённые выше прилагательные, образуйте именные группы слов.
Например: аслă лейтенант, сивĕ шыв.
3. Используя прилагательные, образуйте короткие фразы.
Например: Пичче манран икĕ çул аслă «Брат старше меня на два года». Шупашкар – пысăк хула «Чебоксары – большой город». Хусан Шупашкантан пысăкрах «Казань больше Чебоксар».
4. Составьте короткое письмо на тему «Хаклă юлташăм – дорогой друг».
БУДУЩЕЕ ВРЕМЯ ГЛАГОЛА
тӳрлетБудущее действие может быть выражено двояко – формами настояще-будущего времени и формами будущего времени.
Формы будущего времени используются для обозначения вероятного, возможного или предполагаемого действия.
кай «пойти» |
|
Единственное число |
|
| |
1 л. кайăп «я пойду» |
|
килĕп «я приду» |
|
2 л. кайăн «ты пойдёшь» |
|
килĕн «ты придёшь» |
|
3 л. кайĕ «он пойдёт» |
|
килĕ «он придёт» |
|
| |
1 л. каймăп «я не пойду» |
|
килмĕп «я не приду» |
|
2 л. каймăн «ты не пойдёшь» |
|
килмăн «ты не придёшь» |
|
3 л. каймĕ «он не пойдёт» |
|
килмĕ «он не придёт» |
|
Во втором лице множественного числа утвердительная форма будущего времени совпадает с формой повелительного наклонения. Семантика формы в этом случае подсказывается контекстом.
ТЕКСТЫ ДЛЯ ЧТЕНИЯ И АНАЛИЗА
тӳрлет- ВИÇĔ ПУЛĂ
- (Юмах)
Атăла юхса тухакан Шуршывра виçĕ пулă пурăннă: çутка, хураçка, уланка.
Пĕрре çак пулăсем пурăнакан вырăна ача-пăча пулă тытма пынă. Ăслă та чее çутка пулă инкек пуласса ачасене курсанах тавçăрся илнĕ те Атăлалла ишсе тухнă.
Хураçка пулă ачасем мĕн тума килнине тавçарса илнĕ çĕре лешсем Шуршыв пуçне атма карса лартма ĕлкĕрнĕ. Вара чее хураçка вилнĕ пек пулнă та атма урлă çурăм çине выртса каçма шутланă. Ачасем, ку чăнахах та вилнĕ пуль тесе, хураçкана тытнă та Атăлалла ывăтнă. Çапла хураçка та хăтăлма мел тупнă.
Уланкă Шуршывра пĕчченех тăрса юлнă, унталла-кунталла çапкалана пуçланă та тÿрех атмана пырса лекнĕ.
Çапла çав, инкек-синкекрен хăтăлас тесен ăс та, чеелĕх те кирлĕ.
- Слова и выражения из текста
Шуршыв – Белая (речка)
çутка – белая рыбка
хураçка – тёмная рыбка (условное название)
уланкă – окунь (досл. «полосатая рыбка»)
атма – перемет (рыболовная снасть)
инкек-синкек – беда, напасть
1. Прочитайте текст и переведите его на русский язык.
2. Найдите в тексте прилагательные, образуйте от них сравнительную и превосходную степень.
3. Вспомните и запишите названия частей тела (пуç, çамка, сăмса, куç и т.д.), подберите к ним подходящие по смыслу прилагательные (кукша пуç, сарлака çамка и т.д.).
ЮМĂÇ ПАТĔНЧЕ |
|
Пĕчĕкçеççĕ хура пÿрт, |
|
Шурă старик çак çинче... |
|
Мăкăртатса, мăшлатса, |
|
Çăпатине сапласа |
|
Ларнă çĕрте сисмен те, |
|
Çын килнине пĕлмен те. |
|
Уçă алăк умĕнче |
|
Карчăк тăра парать-мĕн, |
|
Кăвак çÿçлĕ старике |
|
Ăшă сăмах калать-мĕн. |
|
Ăшă сăмах калакан |
|
Сетнер амăш пулнă-мĕн. |
|
Нумай вĕсем старикпе |
|
Ларчĕç сăмах калаçса, |
|
Калаçнă чух хушăран |
|
Ĕлекхине асăнса. |
|
Юлашкинчен тин вара |
|
Килĕшрĕ леш старикки. |
|
Мăшăр чăлха, пĕр кĕпе |
|
Пама пулчĕ карчăкки. |
|
Вара старик тăчĕ те, |
|
Хăйĕн ĕçне пăрахса, |
|
Хупса хучĕ алăкне, |
|
Турчăкипе çаклатса. |
|
Çине кĕрĕк тăхăнса, |
|
Çĕлĕк тытрĕ хул айне. |
|
Ури айне шăрт хурса, |
|
Укçа хучĕ хăй умне. |
|
Унтан шурă сухалне, |
|
Кăвак çÿçне якатса |
|
Укçа çине, суккăрскер, |
|
Пăхрĕ куçне чакăртса. |
|
Пăхса тăчĕ-тăчĕ те, |
|
Шур сухалне якатса, |
|
Калаврĕ вăл ерипе |
|
Карчăк енне çаврăнса: |
|
– Çамки шăтăк –хупăнмĕ, |
|
Чĕри татăк – сыпăнмĕ. |
|
Пÿлĕх турă пÿрнинчен |
|
Нимĕнпе те иртеймĕ. |
|
Панă ăна пÿлĕхçĕ |
|
Вĕри юнпа çемçе чун. |
|
Пÿрнĕ ăна пÿлĕхçĕ |
|
Кĕске ĕмĕр, йывăр кун. |
|
Сивĕ кунсем килĕç те, |
|
Шăнса кайĕ вĕри юн. |
|
Хытă кунсем килĕç те, |
|
Хытса кайĕ çемçе чун. |
|
Вĕри кунсем килĕç те, |
|
Вĕриленĕ шăннă юн, |
|
Хытнă çĕртен ирĕлсе |
|
Çунса кайĕ çемçе чун. |
|
- (К. Иванов. Нарспи. Перевод П. Хузангая)
Задания к тексту
1. Прочитайте текст и его перевод. Найдите в тексте глаголы будущего времени. Обратите внимание, как эти глаголы переведены на русский язык.
2. Объясните различие в значениях глагольных форм: иртĕ – иртмĕ – иртеймĕ (Пÿлĕх турă пÿрнинчен нимĕнпе те иртеймĕ).
3. Объясните, почему в чувашском произношении в слове старик конечный согласный слышится мягко.
Чем объяснить мягкий вариант падежного аффикса в форме старикпе (старикпе калаçса ларчĕç)?
4. Запомните выражения:
шурă сухал, кăвак сухал – седая борода
кăвак çÿç – седые волосы
ăшă сăмах – приветливое слово
сивĕ сăмах – неприветливое слово
сăмах чĕн – молвить слово, говорить
çын сăмаххи – людская молва, слухи
çын сăмаххине итле – верить слухам (молве)
йывăр сăмах – обидное слово
чăн сăмах – правдивое слово
суя сăмах – ложный слух, неправда