Вуниккĕмĕш урок
ХАМ ÇИНЧЕН
Хам çинчен каласа парам-ха сире. Эпĕ çирĕм виççĕре. Чĕмпĕрте çуралнă, вуна çула çитиссен унта пурăннă. Атте ман вырăс, анне чăваш. Эпĕ вуннă тултарсан пирĕн çемье Шупашкара куçса килчĕ. Кукаçейпе кукамай ватăлса çитнĕччĕ, вĕсем патне çÿреме çывăхрах пултăр тесе куçрăмăр. Вĕсем Шупашкартан инçех мар пĕр чăваш ялĕнче пурăнатчĕç. Ялĕ питĕ илемлĕччĕ. Кукаçейсен сад та пысăкчĕ, улмуççи, чие, хурлăхан, хăмлă çырли йышлăччĕ садра.
Юрататтăм эпĕ унта çÿреме. Каникула тухсанах каяттăм та шкула каймалла пуличченех унта пурăнаттăм. Канмалли кунсенче аттепе анне те пыратчĕç.
Эпĕ шкул пĕтернĕ тĕле кукаçейпе кукамай икĕшĕ те вилсе кайрĕç. Çурт-йĕрне сутмалла пулчĕ. Темшĕн аттепе анне те пĕр-пĕрне килĕштерми пулчĕç, уйрăлса кайрĕç. Шкул хыççăн пĕр çул заводра ĕçлерĕм, унта çара илчĕç. Çарта хам унччен ĕçленĕ заводах таврăнтăм. Авлантăм. Арăм та хамăр заводрах ĕçлет. Ывăл çуралчĕ, Санюк тесе чĕнетпĕр ăна чăвашла.
Хваттер пирĕн пысăках мар, икĕ пÿлĕмлĕ. Пĕринче арăпа иксĕмĕр, теприне Санюкпа асламăшĕ йышăнаççĕ. Питĕ туслă, пĕр-пĕрне юратса-хисеплесе пурăнатпăр эпир. Арăмпа иксĕмĕр те аслă шкулта вĕренетпĕр, каçхи уйрăма çÿретпĕр. Анне пенсие тухман-ха, вăл бухгалтерта ĕçлет.
Слова и выражения из текста
каласа пар – рассказать
вунă çула çитиччен – до десяти лет
эпĕ вуннă тултарсан – когда мне исполнилось десять лет
куççа кил – переезжать (сюда)
куççа кай – переезжать (отсуда)
кукаçей – дедушка по матери
кукамай – бабушка по матери
ватăлса çит – состариться
вĕсем патне çÿреме çывăхрах пултăр тесе – чтобы ближе было ездить к ним
??? ун чух – в то время ???
Шупашкартан инçех мар – недолеко от Чебоксар
пĕр чăваш ялĕче – в одной чувашской деревне
каникула тухсанах – с началом каникул
шкула каймалла пуличеенех – до начала занятий в школе
канмалли кунсинче – по выходным дням
шкул пĕтернĕ тĕле – к окончанию школы
вилсе кай – умереть
çурт-йĕр – дом (со всеми постройками)
сутмалла пулчĕ – пришлось продать
пĕр-пĕрне килĕштерми пулчĕç – перестали понимать друг друга
уйрăлса кай – разойтись
шкул хыççăн – после школы
çара ил – взять в армию (на службу)
унччен ĕçлене заводах таврăнтăм – вернулся я на тот же завод, где работал до этого
авлан – жениться
икĕ пÿлĕмлĕ хваттер – двухкомнатная квартира
арăмпа иксĕмĕр – мы вдвоём с женой
йышăн – занимать
юратса-хисеплесе – душа в душу (досл. “любя и уважая”)
аслă шкул – высшая школа
каçхи уйрăм – вечернее отделение
пенсие тух – выходить на пенсию
Задание к тексту
1. Найдите в тексте безглагольные предложения. К какому времени они отнесены – настоящему или прошедшему?
2. Ответьте на следующие вопросы:
Эсир миçе çулта?
Эсир ăçта çуралнă?
Кукаçупа какаму пурăнаççĕ-и сирĕн? Ăçта пурăнаççĕ?
Эсир чăваш яленче пулнă-и?
Сире чăваш ялĕ килĕшет-и?
3. Переведите на русский язык.
Эпир хамăр çурта пурăнатпăр. Кÿршĕ хăй патне хăнана чĕнет. Хăвăр яла манман-и эсир? Ашшĕ-амашĕ яланах хăй ачи-пăчи çинчен шухăшлать. Хăвăр çинчен каласа парăм-ши пире?
4. Запомните формы следующих слов.
Ман (пирĕн) атте – мой (наш) отец
Сан (сирень) аçу – твой (ваш) отец
Ун (вĕсен) ашше – его (её, их) отец
Ман (пирĕн) анне – моя (наша) мать
Сан (сирĕн) аннÿ – твоя (ваша) мать
Ун (веçен) амăшĕ – его (её, их) мать
5. Поставьте слова «атте», «анне» в нужной форме.
Сан (атте) ăçта ĕçлет? Олегăн (атте) заводра ĕçлет. Ман (анне) хĕрĕх иккĕре. Сан (анне) миçе çулта? Олегăн (анне) ĕçрен таврăнман. Ритăн (анне_ врачра ĕçлет. Эпĕ сипленме Рита (анне) патне çÿретĕп. Пирĕн (анне) кукăль пĕçерме ăста. Сирĕн (анне) кукăль пĕçерет-и?
ИМЕННОЕ ОТРИЦАНИЕ
Показателем именного отрицания является частица мар, которая всегда ставится после отрицаемого имени и пишется раздельно. Примеры:
Пирĕн ял пысăк мар – Наша деревня небольшая.
Пÿртре сивĕ мар – В избе не холодно.
Ку кĕнеке ман мар – Эта книга не моя.
Ман хваттер кунтан инçе мар – Моя квартира отсюда недалеко.
Сана укçа кирлĕ мар-и? – Тебе не надо денег?
Çамрăкла вĕренме йывăр мар – В молодости учиться нетрудно.
ПРОШЕДШЕЕ МНОГОКРАТНОЕ ВРЕМЯ
Прошедшее многократное время обозначает длительное действие в прошлом. Примеры: Ун чух эпĕ шкулта вĕренеттĕм «Я тогда учился в школе». Пичче Мускавра пурăнатчĕ «Старший брат жил тогда в Москве».
| пурăн «жить» |
|
| Единственное число |
|
| |
| 1 л. пурăнаттăм «я жил» |
|
| вĕренеттĕм «я учился» |
|
| 2 л. пурăнаттăн «ты жил» |
|
| вĕренеттĕн «ты учился» |
|
| 3 л. пурăнатчĕ «он жил» |
|
| вĕренетче «он учился» |
|
| |
| 1 л. пурăнмастăм «я не жил» |
|
| вĕренместĕм «я не учился» |
|
| 2 л. пурăнмастăн «ты не жил» |
|
| вĕренместĕн «ты не учился» |
|
| 3 л. пурăнмастчĕ «он не жил» |
|
| вĕренместче «он не учился» |
|
Упражнения
1. В приведённом выше тексте (12-й урок) найдите формы прошедшего многократного времени. Возможны ли в этих предложениях другие известные вам формы прошедшего времени (прошедшего очевидного и прошедшего неочевидного)? Если невозможны, то почему?
2. Поставьте глаголы в соответствующих временных формах.
Кăçал эпĕ отпускра ялта пурăн.... Асаттепе асанне пурăннă чухне эпĕ час-часах яла çÿре.... Çулла асаттепе пулла çÿре.... Асанне кăмпана çÿреме юрат.... Вăл мана та кăмпа шырама вĕрент.... Атте паян командировкăра таврăн.... Пĕлтĕр ăна командировкăна час-часах яр...., кăçал сайра кăна. Паян кунĕпех çумăр çу.... Ĕнер пирĕн пата хăнасем кил....
3. Следующие глаголы проспрягайте в прошедшем многократном времени:
юрат, кил, пыр, ĕçле, вула, чĕн.
4. С этими же глаголами постройте короткие фразы. Глаголы ставьте в прошедшем многократном времени.
Образец: Ача чух эпĕ юмах итлеме юрататтăм «В детстве я любил слушать сказки».
ТЕКСТ ДЛЯ САМОСТОЯТЕЛЬНОГО ЧТЕНИЯ
| Çырма юхать кĕрлесе | Близ села шумливо, быстро |
| Аслă ялăн çумепе. | Речка резвая бежит. |
| Хĕвел тĕрĕ тĕрлесе | Солнце, словно вышивая, |
| Вылять унăн шывĕпе. | По воде лучом скользит. |
| Тăрă шывăн ăшĕнче | Синеву небес колышет |
| Кăвак пĕлĕт явăнать, | Зыбь, прозрачна и светла. |
| Ватă йăмра тайăлса | На себя, любуясь, смотрит |
| Тĕсне пахса савăнать. | В заводь старая ветла. |
| Авă кĕпер çийĕнчен | На мосту сидит дощатом |
| Старик ларать вăлтапа | Рыболов-старик с крючком |
| Йăпартт-япăрт пуллине | И проворных рыбок хочет |
| Улталасшан ăманпа. | Обмануть он червячком. |
| Ав ачасем çÿл енче | Чуть подальше ребятишки |
| Шывра ишсе çÿреççĕ. | Юрко плавают в воде. |
| Пулă тытан ваттине | Молча смотрит, хмуря брови, |
| Хирĕçтерме пĕлеççĕ. | На проказы малых дед. |
| Акă пĕр çын кĕперпе | Переходит речку путник, |
| Каçса пырать урлă çырмана. | Пробирается мостом, |
| Çырма урлă каçрĕ те | Вышел на берег и тут же |
| Кĕрсе кайрĕ вăрмана. | Скрылся он в лесу густом. |
| Çăтмах пекех туйăнать | На Сильби весною глянешь – |
| Силпи чăваш яленче, | Скажешь: вот где сущий рай! |
| Вăхăт иртни сисĕнмест | Незаметно дни проходят, |
| Савăнăçлă кунсече. | Радость жизни – через край. |
| Кайăк юрри, çын сасси | Гомон птиц, радушный говор, |
| Ян-ян ярать таврана. | Ясный смех звенит вокруг. |
| Çуркуннехи хавас юрă | И весенние напевы |
| Килсе кĕрет хăлхана. | Вдаль летят, лаская слух. |
| Урам тăрах çыннисем | Сановито ходят люди |
| Улпут пекех утаççĕ. | Вдоль по улицам; с утра |
| Пÿрт хыçĕнчĕ шавласа | Целый день шумит, играет |
| Ачи-пăчисем выляççĕ. | В переулках детвора. |
| Нар пек хитре хĕрĕсем | Мерно шествуют девицы, |
| Акăшсем пек утаççĕ, | Словно лебеди плывут; |
| Чăнкăр-чăнкăр тенкисем | Привлекают взор монисты, |
| Йăлтăртатса пыраççĕ. | Звоном ласковым зовут. |
- (К. Иванов. Нарспи. Перевод П. Хузангая)
Задания к тексту
1. Прочитайте текст вслух, выделите для себя трудные для произношения слова. Правильность произношения проверьте с преподавателем.
2. С помощью словаря попробуйте перевести текст дословно и сравните свой перевод с поэтическим.
3. Выпишите из текста именные группы (аслă ял, тăрă шывăн ăшĕнче и др.) и переведите их на русский язык.
4. Вместе с преподавателем попробуйте прозой пересказать содержимое текста.
Например: Çырма аслă ял çумĕпе юхать. Шыв хĕрринче ватă йăмра ларать. Кĕпер çинче старик пулă тытать. Ачасем шыва кĕреççĕ. Пĕр çын кĕпер урлă каçса пырать и т.д.